Με αφορμή το περιστατικό της αυτοκτονίας του δεκατετράχρονου μαθητή, θυμίζουμε την προηγούμενη (προ τριετίας) δημοσίευση μας για το θέμα και αναδημοσιεύουμε από την εφημερίδα Η ΕΠΟΧΗ το άρθρο της Βασιλικής Κατριβάνου (ψυχοθεραπεύτριας, εκπαιδεύτριας στην επίλυση συγκρούσεων) ..........
Η αυτοκτονία του δεκατετράχρονου μαθητή στην Αργυρούπολη ήταν ένα σοκ για την κοινωνία μας. Όπως και η δολοφονία του Βαγγέλη Γιακουμάκη, λίγα χρόνια πριν. Σε τέτοια ακραία περιστατικά η «κοινή γνώμη» σαστίζει και αρχίζει, προς στιγμήν, να μιλάει για θέματα που δεν άγγιζε μέχρι τότε. Και όμως, το μπούλινγκ, ο σχολικός εκφοβισμός δεν έχει τίποτα το ακραίο: είναι ένα θέμα καθημερινό στα σχολεία, που ταλαιπωρεί και απασχολεί πολύ μαθητές, εκπαιδευτικούς και γονείς. Ωστόσο, φτάνει στο επίπεδο του δημόσιου λόγου όταν υπάρχει το σοκ του θανάτου. Μου θυμίζει, με έναν τρόπο, τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα: όλο το προηγούμενο διάστημα υπήρχε η βία και η βαρβαρότητα των ταγμάτων εφόδου της Χρυσής Αυγής απέναντι σε μετανάστες, ΛΟΑΤΚΙ και αντιφασίστες, η δολοφονία του Σαχτζάτ Λουκμάν κ.ά.· όμως, η ελληνική κοινωνία συγκλονίστηκε με τη δολοφονία του έλληνα αντιφασίστα, και τότε μόνο κινήθηκαν αστυνομία και δικαιοσύνη.
Χρειάζονται γρήγορα συγκεκριμένες ενέργειες. Η πρώτη είναι να οργανώσει το υπουργείο Παιδείας, συντεταγμένα, σε όλα τα σχολεία, σεμινάρια και προγράμματα επιμόρφωσης, που θα απευθύνονται σε εκπαιδευτικούς, σχολικούς συμβούλους, παιδιά και γονείς, πάνω στην επίλυση συγκρούσεων, την ενίσχυση της επικοινωνίας, τη συνεργασία και αξιοποίηση της διαφορετικότητας, την ενδυνάμωση όλων, την εκπαίδευση στα δικαιώματα, ενάντια στο ρατσισμό.
Να μη χάσουμε τη μεγάλη εικόνα: το σχολείο και την κοινωνία
Τέτοια προγράμματα είναι απολύτως αναγκαία, ειδικά σε ένα σχολείο όπως το ελληνικό, το οποίο, παρά τα όσα έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια, πάσχει στον τομέα αυτό. Ωστόσο, δεν αρκούν. Για να αντιμετωπιστεί ο σχολικός εκφοβισμός χρειάζεται η ευαισθητοποίηση, η εγρήγορση και η συνεργασία ολόκληρης της σχολικής κοινότητας. Δεν αρκούν κάποια σεμινάρια, μια στις τόσες ή και πιο συχνά. Πρέπει εκπαιδευτικοί και παιδιά να ενεργοποιηθούν μαζί για να αντιμετωπίσουν τέτοια φαινόμενα στο σχολείο τους. Να κάνουν κοινές συζητήσεις, να αποφασίσουν μαζί κανόνες και τρόπους αντιμετώπισης. Χρειάζεται μια διαδικασία διαλόγου, που να δίνει χώρο σε όλες τις φωνές, και εκείνες που σε πρώτο επίπεδο είναι αντιδραστικές· να ακούγονται και όχι να απωθούνται, ώστε να καταλάβουμε τα κίνητρα και τους φόβους που κρύβονται πίσω τους. Ο σύλλογος διδασκόντων πρέπει να διαμορφώσει μια συνολική γραμμή, να δημιουργήσει ένα δίκτυο για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού, που δεν μπορεί να τον χειριστεί περιστασιακά κάποιος ειδικό ή μεμονωμένα άτομα.
Το να μαθαίνει όλο το σχολείο να χωράει το διαφορετικό, να συνεργάζεται, να διαπραγματεύεται τις διαφορές του και να ακούει όλες τις φωνές είναι μια από τις πιο ουσιαστικές πτυχές της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Ξέρω, βέβαια ότι αυτό δεν είναι εύκολο, ότι το σχολείο ως χώρος περιέχει αντιθέσεις, συγκρούσεις, βία: και από μόνο του, και επειδή μεταφέρει αντίστοιχα φορτία της οικογένειας και της κοινωνίας. Ούτε φαντάζομαι μια ανέφελη διαδικασία, με εκπαιδευτικούς που παίζουν χαρούμενοι στην παιδική χαρά της επίλυσης συγκρούσεων, αγκαλιασμένοι με τους μαθητές τους. Η βία και οι συγκρούσεις υπάρχουν και στο σχολείο και έξω από αυτό· το θέμα είναι πώς τις αντιμετωπίζουμε. Προσπαθώ, λοιπόν, να περιγράψω στοιχεία μιας διαδικασίας η οποία συνδυάζει ειδικά εργαλεία (επίλυσης της σύγκρουσης, επικοινωνίας και αξιοποίησης της διαφορετικότητας) με το σύνολο που λέγεται σχολική κοινότητα. Γιατί αν η συνολική λειτουργία του σχολείου προάγει τον αποκλεισμό, απωθεί τη διαφορετικότητα και προάγει τη σιωπή, τότε τα σεμινάρια λίγα μπορούν να καταφέρουν.
Το σχολείο αποτελεί κεντρικό πεδίο για την αντιμετώπιση του μπούλινγκ, δεν είναι όμως το μοναδικό. Όταν πολιτικοί λένε για «όσους τιμάνε τα παντελόνια τους» ή τις «γυναίκες πολιτικούς που μαλλιοτραβιούνται –και χρειάζεται ένας άντρας υπουργός να βάλει τάξη», όταν ιεράρχες προτρέπουν «να φτύνουμε τους ξεφτιλισμένους» ομοφυλόφιλους, που «είναι επικίνδυνοι», όλα αυτά τροφοδοτούν το μπούλινγκ, εντός και εκτός σχολείου. Για να αντιμετωπίσουμε, λοιπόν, το σχολικό εκφοβισμό, πρέπει να βγούμε και εκτός σχολείου, να δούμε και τη μεγάλη εικόνα, να παλέψουμε ενάντια σε τέτοιες στάσεις. Η θέσπιση ισότιμων δικαιωμάτων για όλες τις ομάδες (πολιτικός γάμος για τα ομόφυλα ζευγάρια, αναγνώριση και ισοτιμία για τα τρανς άτομα κ.ά.), από πλευράς του κράτους, είναι ένα απαραίτητο βήμα και για το ζήτημα που συζητάμε.
Ενδυνάμωση για τα θύματα, αλλά και τους θύτες
Ξαναγυρίζω στο σχολείο. Χρειαζόμαστε ενδυνάμωση των παιδιών, όχι μόνο αυτών που είναι θύματα του μπούλινγκ, αλλά και όσων γίνονται θύτες. Το παιδί που ασκεί κακοποιητικά τη δύναμή του πάνω σε ένα άλλο, θέλει καταρχάς, με στρεβλό τρόπο, να νιώσει δυνατό, ότι μπορεί να έχει επιρροή και εξουσία. Χρειάζεται, λοιπόν, να νιώσει κι αυτό ότι έχει δύναμη και να μάθει να τη χρησιμοποιεί θετικά για τη ζωή του. Τη δεκαετία του 2000 δούλευα στο Όρεγκον, σε ένα σχολείο που η πλειονότητα των μαθητών αποκαλούσε –και θεωρούσε– τον εαυτό του «white trash» –«λευκά σκουπίδια», δηλαδή. Τα παιδιά αυτά, κοινωνικά περιθωριοποιημένα, σε σχολεία πολύ υποβαθμισμένα, ασκούσαν τη δύναμή τους και την αίσθηση ότι έχουν κάποια εξουσία πάνω σε συμμαθητές και συμμαθήτριές τους Chicanos (μεξικανοί-ές μετανάστες πρώτης και δεύτερης γενιάς) ή τρανς και γκέι. Αυτό που είχε αποτέλεσμα δεν ήταν να τους κάνουμε κάποιας μορφής αντιρατσιστική διάλεξη –και, πολύ περισσότερο, κήρυγμα– αλλά να δουλέψουμε έτσι ώστε να ενδυναμωθούν όλα τα παιδιά –όχι μόνο τα θύματα, αλλά και οι θύτες. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι μιλάμε για παιδιά και ότι δεν γεννιούνται ως θύτες και εκφοβιστές. Να δουλέψουμε πώς να σχετίζονται, πώς να εκφράζουν το τι τους πονάει, τι τους ενοχλεί στη συμπεριφορά του άλλου, τι τους εμπνέει, τι ονειρεύονται και πώς προσπαθούν να πραγματοποιήσουν αυτά τα όνειρα. Κι εδώ μπλέκονται πολλά –η σωματική βία είναι ένα από τα βασικά. Θυμάμαι μια έφηβο που μου έφερε μια τούφα μαλλιών που είχε ξεριζώσει από την «εχθρό» της. Ένιωθε χαρούμενη και περήφανη εκείνη τη στιγμή για την επιτυχία. Όλη της αυτή τη δύναμη έπρεπε να μάθει να τη διοχετεύσει αλλιώς, για να μην μπαινοβγαίνει στη σωφρονιστική επιτήρηση.
Θα κλείσω μ’ αυτό: Όταν δούλευα με εκπαιδευτικούς στην Ελλάδα πάνω σε θέματα ρατσισμού, σεξουαλικού προσανατολισμού και διαφορετικότητας, υπήρχε μια καταλυτική στιγμή. Η στιγμή που έρχονταν οι ίδιοι σε επαφή με το κομμάτι τους που είναι διαφορετικό, «παράξενο», που δεν χωράει στις νόρμες, για το οποίο τους είχαν κοροϊδέψει, περιθωριοποιήσει και το οποίο είχαν μάθει να το κρύβουν. Η αλλαγή συνέβαινε όταν το «περίεργο» κομμάτι τους κατάφερναν να το δουν και σαν πλούτο και προσωπική τους δύναμη, και τρόπο να αποκτήσουν μεγαλύτερη συμπόνοια και ενσυναίσθηση για τον άλλον. Πόσο πιο ενδιαφέρουσα, με ανάσα και αλληλεγγύη, γίνεται η ζωή έτσι –και για το σχολείο αλλά και ευρύτερα!
